ΠΜΣ Πολιτική Επιστήμη & Κοινωνιολογία

Κουζέλης Γεράσιμος, Ομότιμος Καθηγητής

Το σεμινάριο επιδιώκει να συνδέσει την ανάλυση και ερμηνεία κοινωνικών όρων και σχέσεων με τη διερεύνηση της πραγματικότητας που συγκροτεί ο κινηματογράφος.

Αυτό που ενδιαφέρει δεν είναι τόσο το πώς το μέσο αποδίδει κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, επιλογές και στάσεις, αλλά κυρίως το πώς η ίδια η διαδικασία κινηματογραφικής αναπαράστασης παράγει πολιτική, συγκροτεί σχέσεις και εγκαθιστά κοινωνικές ασυμμετρίες και μορφές εξουσίας.

Στον πυρήνα αυτής της πολιτικής βρίσκεται η διαμόρφωση της σχέσης του υποκειμένου-θεατή –όπως «πλάθεται» από το μέσο– με την κατασκευαζόμενη-αναπαριστώμενη πραγματικότητα του φιλμ. Έτσι ο θεατής μπορεί να εξεταστεί ως προϊόν της αναπαραστατικής διαδικασίας, η ίδια δε διαδικασία ως διαφοροποιούμενη ανάλογα με τις συγκεκριμένες πτυχές υποκειμενικότητας που προσδίδει σε όσους εμπλέκει. Αντιστοίχως, η πολιτική του μέσου μπορεί να εξεταστεί ως διαδικασία συγκρότησης διαφοροποιημένων μορφών κοινωνικής υποκειμενικότητας – μορφών διακριτών και επί των οποίων μπορούν να εγγραφούν κοινωνικά αξιοποιήσιμες διακρίσεις.

Η πολιτική διάσταση μπορεί όμως να εντοπιστεί και στην πρόσληψη του κινηματογραφικού έργου, στην ένταξή του στο κοινωνικά ταξινομημένο σώμα της τέχνης ή της («μαζικής») κουλτούρας, στην αντιμετώπισή του από τη δημοσιότητα. Αντικείμενο διερεύνησης αλλά και διαμάχης, ήδη στο πλαίσιο των «μεγάλων» φιλοσοφικών προσεγγίσεων, έχει βεβαίως υπάρξει η ίδια η σχέση έντασης μεταξύ πραγματικότητας και αναπαράστασης και μάλιστα ακριβώς ως σχέση που συνιστά και εγκαθιστά πολιτική.

Στην ιστορία του κινηματογράφου, αλλά και στην ιστορία της θεωρίας και της κριτικής του, η πολιτική διάσταση πάντα υπερέβαινε ή ανέτρεπε τις κοινωνικά φορτισμένες προθέσεις των δημιουργών και σχολιαστών του. Ο «πολιτικός κινηματογράφος» και η κάθε είδους στράτευση του μέσου ανασημασιοδοτούνται και επαναπροσδιορίζονται στη ζωντανή σχέση θεατή-έργου, που αποδίδει νόημα και αξίες (πρωτίστως) στις μορφές και (δευτερευόντως) στα περιεχόμενα της αναπαράστασης. Υπ’ αυτή την έννοια το μέσο είναι αυτό που ασκεί πολιτική, πέραν όσων οροθετεί ο δημιουργός. Το συναρτώμενο με τις ρητές ή άρρητες επιδιώξεις του δημιουργού ζήτημα της πολιτικοποίησης της αισθητικής, όπως και το φαινομενικά αντίστροφό του, εκείνο της αισθητικοποίησης της πολιτικής, αποτελούν αντικείμενο αποσαφήνισης.

Το σεμινάριο επιδιώκει επομένως να διερευνήσει την πολιτική λειτουργία της κινηματογραφικής αναπαράστασης, δια της οποίας ένα σύνολο κοινωνικών σχέσεων εκτίθεται αλλά και (αναδια)μορφώνεται ως μια νέα και sui generis πραγματικότητα. Προς το σκοπό αυτό θα διατρέξει ενδεικτικά παραδείγματα από την ιστορία του μέσου.

ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ

Μετά από μια εισαγωγική διευκρίνιση των όρων της συζήτησης –της έννοιας και «λογικής» του μέσου, της πολιτικής, της αναπαραστατικής διαδικασίας, της αισθητικής, της ιδιαίτερης κινηματογραφικής τέχνης– θα ακολουθήσει μια σειρά θεματικά οργανωμένων εισηγήσεων, που θα σχολιάζουν ένα φιλμ, με τη βοήθεια ενός θεωρητικού κειμένου.

Τέτοια θέματα είναι, για παράδειγμα: το άτομο και η κοινότητα – το δίκαιο – το χρήμα – ο ξένος – το φύλο – το σώμα – η βία – ο νόμος – η ψυχή – η επιστήμη – το χρώμα.

Κατά την (κινηματογραφική και θεωρητική) πραγμάτευση αυτών των θεμάτων, το ερευνητικό ενδιαφέρον του σεμιναρίου στρέφεται στα ζητήματα που θέτουν οι παραπάνω κεντρικοί όροι της πολιτικής της αναπαράστασης, ζητήματα όπως η σχέση μεταξύ: πραγματικότητας και αναπαράστασης, γνώσης και αισθητικής, αναστοχασμού και αμεσότητας, τέχνης και κουλτούρας, τέχνης και κριτικής, πολιτικής και αισθητικής, καλλιτεχνικής μορφής και αφηγηματικού περιεχομένου, αισθητικής της παραγωγής και αισθητικής της πρόσληψης, παράδοσης και ιστορικότητας, σκέψης και εικόνας, καλλιτεχνικού υποκειμένου και έργου, παραγωγού και δέκτη.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Adorno Theodor W., Αισθητική θεωρία, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2000

Adorno Theodor W. και Χορκχάιμερ Μαξ, Διαλεκτική του Διαφωτισμού: Φιλοσοφικά αποσπάσματα, Αθήνα: Νήσος, 1996

Ακτσόγλου Μπάμπης, Το γουέστερν, Αθήνα: Αιγόκερως, 1988

Aumont Jacques, Κινηματογράφος και σκηνοθεσία, Αθήνα: Πατάκη, 2009

Barthes Roland, Η επικράτεια των σημείων, Αθήνα: Κέδρος - Ράππα, 2001

Barthes Roland, Εικόνα - μουσική - κείμενο, Αθήνα: Πλέθρον, 1997

Bazin Andre, Τι είναι ο κινηματογράφος: Μια αισθητική του ρεαλισμού και του νεορεαλισμού, Αθήνα: Αιγόκερως, 1989

Bazin Andre, Τι είναι ο κινηματογράφος: Οντολογία και γλώσσα, Αθήνα: Αιγόκερως, 1988

Benjamin Walter, Δοκίμια για την τέχνη, Αθήνα: Κάλβος, 1978

Berger John, Η εικόνα και το βλέμμα, Αθήνα: Μεταίχμιο, 2011

Cocteau Jean, Ο κινηματογράφος της ποίησης: Μια συζήτηση, Αθήνα: Αιγόκερως, 2003

Cometti Jean-Pierre, Morizot Jacques και Pouivet Roger, Ζητήματα αισθητικής, Αθήνα: Νήσος, 2005

Γιοβανόπουλος Χρήστος (επιμ.), Οπλισμένες κάμερες: Κινηματογράφος και '68, Αθήνα: Α/συνέχεια, 2008

Deleuze Gilles, Κινηματογράφος Ι. Η εικόνα-κίνηση, Αθήνα: Νήσος, 2009

Deleuze Gilles, Κινηματογράφος ΙΙ. Η χρονοεικόνα, Αθήνα: Νήσος, 2010

Δασκαλοθανάσης Νίκος (επιμ.), Τα παπούτσια του Van Gogh: 3+1 κείμενα, Αθήνα: Άγρα, 2006

Δαυλόπουλος Τάκης, Χρόνος, κινηματογράφος, μοντάζ, Αθήνα: Αιγόκερως, 2009

Eco Umberto, Κήνσορες και θεράποντες, Αθήνα: Γνώση, 1987

Ferro Marc, Κινηματογράφος και ιστορία, Αθήνα: Μεταίχμιο, 2002

Foucault Michel, 1926-1984. Κινηματογράφος και λαϊκή μνήμη, Αθήνα: Ελευθεριακή Κουλτούρα, 2006

Frenkel Lise, Κινηματογράφος και Ψυχανάλυση, Αθήνα: Ράππας, 1972

Frisby David, Στιγμιότυπα της νεωτερικότητας: Γκέοργκ Ζίμμελ, Βάλτερ Μπένγιαμιν, Ζήγκφρηντ Κρακάουερ, Αθήνα: Νησίδες, 2009

Heath Stephen, Σημειωτική του κινηματογράφου, Αιγόκερως, Αθήνα 1990

Heidegger Martin, Η τέχνη και ο χώρος, Αθήνα: Ίνδικτος, 2006

Kittler Friedrich, Γραμμόφωνο, κινηματογράφος, γραφομηχανή, Αθήνα: Νήσος, 2005

Kolker Robert Phillip και Beicken Peter, Οι ταινίες του Wim Wenders: Ο κινηματογράφος ως όραμα και επιθυμία, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, 1997

Κομνηνού Μαρία, Από την αγορά στο θέαμα, Αθήνα: Παπαζήσης

Kracauer Siegfried, Θεωρία του Κινηματογράφου, Αθήνα: Κάλβος, 1983

Κωβαίος Κωστής Μ., Φιλοσοφία και κινηματογράφος, Αθήνα: Καρδαμίτσα, 2002

Λαμπρινός Φώτος, Ισχύς μου η αγάπη του φακού, Αθήνα: Καστανιώτης, 2005

Λυδάκη Άννα, Μέσα από την κάμερα: Κινηματογράφος και κοινωνική πραγματικότητα, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2009

Malraux André, Σχεδίασμα μιας ψυχολογίας του κινηματογράφου, Αθήνα: Ύψιλον, 1997

Μανιουδάκης Κώστας (επιμ.), Κινηματογράφος: Από τον αριστερό εξώστη..., Αθήνα: The Monthly Review Imprint, 2007

Martin Marcel, Η γλώσσα του κινηματογράφου, Αθήνα: Κάλβος, 1978

McCabe Janet, Κινηματογράφος και φεμινισμός, Αθήνα: Πατάκη, 2009

Metz Christian, Ψυχανάλυση και κινηματογράφος: Το φαντασιακό σημαίνον, Αθήνα: Πλέθρον, 2007

Pasolini Pier Paolo, Ο κινηματογράφος της ποίησης, Αθήνα: Αιγόκερως, 1989

Piault Marc Henri, Ανθρωπολογία και κινηματογράφος, Αθήνα: Μεταίχμιο, 2008

Ramonet Ignacio, Σιωπηρή προπαγάνδα: Μάζες, τηλεόραση, κινηματογράφος, Αθήνα: Πόλις, 2001

Ricoeur Paul, Η αφηγηματική λειτουργία, Αθήνα: Καρδαμίτσα, 1990

Sadoul Georges, Το ντοκιμαντέρ, Αθήνα: Αιγόκερως, 1992

Sadoul Georges, Η ιστορία της τέχνης του κινηματογράφου, Αθήνα: Φέξης, 1976

Sontag Susan, Για το στυλ. Ενάντια στην ερμηνεία. Περί κινηματογραφοφιλίας, Αθήνα: Καθρέφτης, 1998

Sorlin Pierre, Ευρωπαϊκός κινηματογράφος, ευρωπαϊκές κοινωνίες 1939-1990, Αθήνα: Νεφέλη, 2004

Struska Jiri, Η κινηματογραφική γλώσσα και η θεωρία της πληροφορίας, Αθήνα: Ράππας,  1978

Virilio Paul, Πόλεμος και κινηματογράφος, Αθήνα: Μεταίχμιο, 2003

Wolen P., Η σημειολογία του κινηματογράφου, Κάλβος, Αθήνα 1973